تحلیل ساختاری

تحلیل ساختاری (Structural analysis) روشی نظام‌مند جهت شناسایی الگوی روابط علی میان مجموعه‌ای از شاخص‌های متعدد و متنوع است. این روش برای انواع تحقیق کیفی مناسب است و در حوزه تحقیق در عملیات نرم قرار دارد.

زمانیکه در مطالعه یک پدیده، شاخص‌های متعدد و زیادی وجود داشته باشد شناسایی الگوی روابط درهم‌تنیده این شاخص‌ها به سادگی میسر نست. روش‌های آماری مرسوم مانند مدل معادلات ساختاری و حداقل مربعات جزئی در چنین مسائلی جواب نمی‌دهد. راهکار مناسب آن است که از روش‌های مبتنی بر پارادایم تفسیری استفاده شود و اثبات‌گرایی و آزمون فرض آماری فراموش شود. تحلیل ساختاری با هدف شناسایی همین روابط پیچیده معرفی شده است.

روش تحلیل ساختاری بدنبال مشخص کردن روابط متغیرهای کلیدی (آشکار یا پنهان) به منظور دریافت نظرات و تشویق مشارکت کنندگان و ذی‌نفعان در مورد جوانب و رفتارهای پیچیده و غیر قابل پیشبینی یک سیستم است. روش تحلیل ساختاری ابزاری است برای پیوند عقاید و تفکرات که از طریق ماتریس ارتباط تمامی متغیرهای سیستم، به توصیف و شناسایی سیستم می‌پردازد. توانایی این مدل در شناسایی روابط بین متغیرها و در نهایت شناسایی متغیرهای کلیدی موثر در تکامل سیستم است. این روش در مطالعه کیفی سیستم‌های به شدت متغیر کاربرد دارد. در مقاله حاضر به تشریح این روش پرداخته شده است.

تحلیل ساختاری و مدلسازی ساختاری-تفسیری

بسیاری از دانشجویان از من پیرامون تفاوت تحلیل ساختاری و مدلسازی ساختاری-تفسیری سوال می‌کنند. برای پاسخ به این پرسش باید با دو مفهوم زیر آشنا شوید:

پارادایم تفسیری : منظور از پارادایم همان الگوی فکری است. در بحث فلسفه تحقیق پیرامون پارادایم عقل‌گرایی و پارادایم تجربه‌گرایی توضیح داده شده است. بطور بسیار خلاصه پارادایم عقل‌گرایی می‌گوید آنچه قابل پذیرش است باید توسط عقل قابل توجیه باشد. فلسفه از عقل‌گرایی ناشی شده است. پارادایم تجربه‌گرایی می‌گوید آنچه قابل پذیرش است باید قابل تجربه و آزمون باشد. علم از تجربه‌گرایی ناشی شده است. ادموند هوسرل پارادایم جدیدی را به نام پارادایم تفسیری معرفی کرد. براساس این پارادایم علوم انسانی پیچیدگی‌هایی دارد که با عقل و تجربه قابل آزمون نیست.

تحلیل ساختاری : این شیوه تجزیه‌وتحلیل توسط با مطالعات جی فوستر Jay Forrester آغاز شد و توسط گودت Godet توسعه پیدا کرد. این روش برای شناخت ارتباطات میان شاخص‌های چندبعدی که باهم روابط متعاملی دارند، استفاده می‌شود.

بنابراین مدلسازی ساختاری-تفسیری زیرمجموعه‌ای از تحلیل ساختاری است که بر پایه پارادایم تفسیری طراحی شده است.

روش انجام تحلیل ساختاری

مراحل انجام تحلیل ساختاری به صورت زیر است:

شناسایی شاخص‌های مورد مطالعه: روش منحصربه‌فردی برای شناسایی شاخص‌های موردمطالعه وجود ندارد. اگر از مصاحبه استفاده شود می‌توان از تحقیقات کیفی مانند آینده پژوهی، تحلیل محتوا، تحلیل مضمون یا گراندد تئوری استفاده کرد. اگر از مطالعه پیشینه پژوهش و ادبیات تحقیق استفاده شده باشد می‌توان از روش فراترکیب، روش فراتحلیل یا مرور سیستماتیک استفاده کرد. در نهایت روش‌های تحقیق در عملیات نرم مانند تجزیه و تحلیل گزینه‌های استراتژیک (سودا) نیز قابل استفاده است.

شناسایی روابط شاخص‌های مورد مطالعه: در این مرحله می‌توان از روش‌های تحقیق در عملیات نرم مانند انواع نگاشت مفهومی، نگاشت علی یا نگاشت شناختی استفاده کرد. اما روش مناسب و مورد تاکید آن است که یک ماتریس n×n از شاخص‌‌های شناسایی شده تشکیل دهید. سپس روابط این شاخص‌ها را براساس جدول زیر تعیین کنید:

روابط میان متغیرها در تحلیل ساختاری

نکته شماره یک: زمانی که از نرم‌افزار Micmac برای حل مسائل ساختاری استفاده می‌کنید اگر بخواهید تاثیر محتمل را وارد نرم‌افزار کنید حتما حرف P بزرگ را وارد کنید. حرف کوچک را خطا تشخیص می‌دهد.

نکته شماره دو: در تحلیل ساختاری و حل آن با نرم‌افزار میک‌مک حتماً قطر اصلی را باید صفر قرار دهید در غیر اینصورت خطا تشخیص می‌دهد. در مدلسازی ساختاری-تفسیری قطر اصلی باید یک باشد به همین دلیل همیشه تذکر می‌دهم این نرم‌افزار برای مدلسازی ساختاری تفسیری مناسب نیست.

طراحی الگوی شاخص‌های مورد مطالعه : با استفاده از نرم‌افزار میک‌مک می‌توانید از طریق Displacements map نقشه نهایی را استخراج کنید.

تفسیر نتایج

خروجی مدل تحلیل اثر متقابل، روابط بین متغیرها را نشان می‌دهد که نرم‌افزار میک مک قابلیت تبدیل روابط به اشکال و نمودارهای ویژه را دارا بوده و با امکانات خود تحلیل آسان روابط و ساختار سیستم را امکان پذیر می‌سازد. بطور کلی ماتریس‌ها و نمودارهای خروجی نرم افزا دو نوع هستند:

• ماتریس اثرات مستقیم متغیرها Matrix of Direct Influences, MDI
• ماتریس روابط غیر مستقیم Matrix of Indirect Influences, MII

درصورتی که در ماتریس اولیه، روابط بالقوه بین متغیرها نیز مشخص شده باشد دو دسته خروجی دیگر هم تولید می‌شود:

• ماتریس روابط بالقوه مستقیم بین متغیرها MPDI
• ماتریس روابط بالقوه غیرمستقیم بین متغیرها MPII

تفسیر نتایج مانند آن چیزی است که در تحلیل میک مک تشریح گردید. جهت تحلیل نتایج در نخستین قدم با یک روش ساده می‌توان دریافت که تاثیر متغیرها با در نظر گرفتن تعداد گروه‌های ارتباطی در ماتریس تشکیل شده، قابل سنجش است. متغیری که بر تعداد محدودی از متغیرها اثر مستقیم دارد، تاثیر گذاری اندکی نیز در کل سیستم دارد. به این ترتیب تاثیرپذیری مستقیم یک متغیر را نیز می‌توان با در نظر گرفتن ستون مربوط در ماتریس، بررسی نمود. بنابر این مجموع عددهای هرسطر، نشان دهنده تاثیرگذاری متغیر مربوطه و مجموع عددهای هر ستون، نشان دهنده تاثیرپذیری متغیر مربوطه است، پس کلیه متغیرها و محیط در برگیرنده آنها را می‌توان با نمایش آنها در یک نمودار مفهومی یا یک محور مختصات (تاثیرگذاری- تاثیرپذیری) نمایش دا.

خلاصه و جمع‌بندی

تحلیل ساختاری روشی برای طراحی الگوهای چندوجهی و پیچیده است که در مطالعات مدیریت و علوم اجتماعی کاربرد دارد. این روش قیدوبندهای روش‌های آماری را ندارد و برای مطالعه پدیده‌های سازمانی و مدیریتی بسیار مناسب است. همچنین این روش ذاتا یک روش ترکیبی یا آمیخته است. لذا پژوهشگر باید در شناسایی لیست اولیه عوامل کلیدی علاوه بر مطالعات گسترده ی کتابخانه‌ای، از یکی از روش‌های مصاحبه، پانل و یا تکنیک دلفی استفاده نماید که هر کدام از این روش‌ها نیاز به توانایی‌های خاص خود دارند. لذا پژوهشگر باید با روش‌های تحقیق کیفی، نحوه نمونه‌گیری و چگونگی اندازه‌گیری روایی و پایایی این روش‌ها آشنایی داشته باشد.

تشکیل ماتریس اثر متقابل گاهی با تشکیل جلسه پنل خبرگان انجام می‌شود. مدیریت جلسه و تشویق خبرگان به اظهارنظر، کاملا به دانش و توانایی محقق وابسته است. به منظور تحلیل ماتریس اثر متقابل تشکیل شده می‌توان از نرم‌افزار میک مک (Mic Mac) استفاده کرد. این نر‌م‌افزار خروجی‌های مختلفی را از اثرات مستقیم و غیر مستقیم متغیرهای تاثیرگذار و تاثیرپذیر ارائه می‌دهد و در نهایت می‌توان با استفاده از آن متغیرهای کلیدی آینده را شناسایی کرد. بطور کلی استفاده از تحلیل ساختاری برای طراحی الگوهایی که پدیده‌های انسانی سروکار دارند بسیار مناسب است.

منبع: حبیبی، آرش؛ آفریدی، صنم. (۱۴۰۱). تصمیم‌گیری چندشاخصه، تهران: انتشارات نارون.